پوست از چه چیزی ساخته شده است؟

برای درک بهتر مکانیزم پوست، شناخت ساختار پوست ضروری میباشد. پوست انسان ضخامتی حدود ۱/۴ الی ۴ میلی متر دارد و به طور کلی  از ۳ لایه ی اصلی تشکیل شده است که هر کدام وظایف خاص خود را دارند  :

۱-لایه ی اپیدرم (لایه ی خارجی پوست)

۲-لایه درم(لایه میانی)

۳-هیپودرم (عمیق ترین بخش پوست)

لایه اپیدرم (epidermis) :

اپیدرم یا لایه ی روپوست، خارجی ترین لایه ی پوست میباشد. محل اتصال اپیدرم و لایه ی زیرین خود صاف و منظم نیست. به دلیل همین ناهمواری سطح دو لایه، ضخامت اپیدرم در نقاط مختلف بدن متغیر بوده و بستگی به محل قرارگیری آن دارد. مثلا بیشترین ضخامت اپیدرم در قسمت پشت بدن و همچنین کف دست و پا میباشد که ضخامت عددی آن را می‌توان میانگین  1/5میلی متر محاسبه کرد‌؛ و یا نازک ترین اپیدرم ناحیه ی پلک میباشد که ضخامت عددی آن حدودا 0/1 میلی متر است.البته این مقادیر عددی با توجه به‌ نوع پوست، در هر فردی متفاوت است.

اپیدرم به عنوان سطحی ترین لایه ی پوست از بدن در برابر محیط خارجی محافظت می‌کند. همچنین سلول های اپیدرم با تولید کردن پروتئین نه تنها سبب استحکام پوست بدن شده بلکه با ایجاد رطوبت از خشک شدن پوست محافظت می‌کنند. اپیدرم به عنوان بیرونی ترین لایه، همانند یک سد ضد آب بر روی پوست عمل می‌کند.

ملانوسیت ها در لایه ی اپیدرم قرار دارند که ساخت ملانین بر عهده ی آنهاست. ملانین یک رنگدانه است که تنظیم رنگ پوست از وظایف آن به شمار می آید.

اپیدرم از ۲۰ الی ۳۰ لایه سلول مرده تشکیل شده است. به همین خاطر لایه اپیدرم سیستم خون‌رسانی ندارد و فاقد رگ‌های خونی است. این لایه توسط شبکه مویرگی لایه ی زیرین خود، یعنی لایه ی درم تغذیه می‌شود.

پوست مرتبا در لایه های تحتانی خودش سلول های جدید می‌سازد و این سلول های جدید با سلول های قدیمی در روی سطح پوست جایگزین می‌شوند. طی ۴ هفته زمان میبرد تا  این سلول ها به سطح رسیده، سفت شده و سلول های جديد در قسمت بالایی لایه جایگزین شوند. به‌طور متوسط در یک انسان بالغ روزانه ۵۰۰ میلیون سلول از سطح پوست جدا شده و می‌ریزد.

لایه ی اپیدرم پوست، خود نیز دارای ۵  لایه می باشد که این ۵ لایه در یک فرآیند تقسیم سلولی لایه ی اپیدرم را تشکیل می‌دهند. مهم ترین این سلول ها ۳ سلول بسیار مهم است که هر کدام نقش مهمی را در پوست ایفا می‌کنند.

ملانوسیت ها که با تولید ملانین، رنگ پوست را تنظیم می‌کند.

سلول های کراتینوسیت که با تولید کراتین خاصیت ضد آب بودن را به پوست می‌بخشند. چون کراتین پروتئینی است که آب را از خود نفوذ نمی‌دهد و وجود کراتین باعث نفوذ ناپذیری پوست می‌شود.

و سلول های لانگر هانس که سیستم ایمنی پوست را بر عهده دارند.

این سلول ها در یک پروسه ی تقسیم سلولی، متولد شده، سپس بالغ می‌شوند و در نهایت به سطح آمده و می‌میرند.

این فرآیند ۵ گانه، داستان مهاجرت سلول از پایه تا سطح است. این ۵ لایه عبارت است از :

۱– لایه استراتئوم ژرمیناتوم(stratum germinativum): :

نام این لایه، لایه ی زایا و یا زاینده نیز می‌باشد. این لایه چون در پایین‌ترین لایه ی اپیدرم پوست قرار دارد، گاهی نیز این لایه را با عنوان Stratum basale به معنای لایه ی پایه نیز میشناسند.

لایه ی زایا، یک لایه سلول مکعبی شکل است که مرتبا در حال تقسیم سلول های قدیمی و تکثیر سلول های جدید میباشد. در این لایه سلول های قدیمی به طرف بالا هل داده شده و در سطح پوست در کنار هم قرار میگیرند.

۲–لایه استراتئوم اسپینوزوم (stratum spinosum)::

لایه استراتئوم اسپینوزوم به معنی لایه خاردار است. البته این لایه، به لایه سلول های سنگفرشی نیز شناخته شده است.

این لایه از ۸ الی ۱۰ لایه از سلول های چند وجهی شاخدار منسجم تشکیل شده است.

در این‌ لایه سلول های کراتینوسیت جوان در کنار هم قرار گرفته و به تقویت پروتئین ها کمک می‌کنند. علاوه بر  اینها، سلول های لانگرهانس در این لایه از هر گونه عفونت پوستی ممانعت می‌کنند.

۳– لایه استراتئوم گرانولوزوم(stratum granulosum): :

لایه استراتئوم گرانولوزوم یا لایه دانه دار، از ۳ الی ۵ ردیف سلول مسطح دژنرها میباشد. در این لایه تعداد و تراکم کراتینوسیت ها نسبت به لایه های دیگر بیشتر است. در واقع این لایه حاصل ۵ مرحله از ساخت کراتین است. دراینجا هم پروسه ی حرکت و جابجایی سلول ها به طرف بالا نیز ادامه دارد.

۴– لایه استراتئوم لوسیدوم (stratum lucidum) ::

لایه استراتئوم لوسیدوم یا لایه شفاف، لایه ای نسبتا ضخیم و شفاف است که سلول های مرده در کنار هم منسجم قرار گرفته اند. ولی همین سلول های مرده حاوی مقدار کمی پیش‌ساز کراتین هستند‌.

البته این لایه فقط در قسمت های ضخیم پوست، مانند کف دست ها و کف پاها در اپیدرم وجود دارد و در قسمت های نازک‌تر پوست، این لایه وجود ندارد‌.

۵– لایه استراتئوم کرنئوم (stratum corneum)::

لایه استراتئوم کرنئوم، به لایه ی شاخی نیز شناخته شده است. این لایه با ۲۵ الی ۳۰ لایه سلول مرده، سطحی ترین و ضخیم ترین لایه اپیدرم پوست را تشکیل می‌دهد و سد دفاعی بدن است. بیشتر این لایه را سلول های کراتینوسیت تشکیل می‌دهد که وجود آنها پوست را غیرقابل نفوذ کرده و آن را در برابر عوامل خارجی مقاوم میکند.

بافت این لایه نیز رطوبت پوست را حفظ میکند. این لایه تقریبا ۱۴ روز یکبار از پوست جدا شده و می‌ریزد و لایه های زیرین که طی فرآیند تقسیم سلولی به سطح می آیند جایگزین آن می‌شوند.

لایه درم  (dermis) :

این لایه به دو قسمت تقسیم میشود:

۱- درم پاپیلاری (لایه نازک و فوقانی)

۲- درم شبکیه (لایه ضخیم و پایینی)

در آناتومی پوست، لایه درم، دومین لایه ی پوست محسوب می‌شود که زیر اپیدرم قرار گرفته است و از طریق غشاء پیوندی پایه به آن اتصال دارد. لایه ی درم نیز همانند لایه ی اپیدرم در قسمت های مختلف بدن ضخامتی متفاوت دارد. مثلا در نواحی ضخیم تر پوست بدن مثل کف دست و پا و یا قسمت پشت بدن، لایه درم ضخامتی در حدود ۳ میلیمتر و در قسمت هایی که پوست نازک‌تر است، مثل ناحیه ی پلک ها، ضخامت لایه درم به طور میانگین  0/6میلیمتر است.َ ولی به طور کلی ضخامت این لایه بین ۱ الی ۴ میلیمتر میباشد.

اما این لایه که در پوست، میان اپیدرم و هیپودرم قرار گرفته است، با ۵ الی ۷ برابر ضخامت نسبت به‌ اپیدرم، ضخیم ترین لایه در میان همه ی لایه های پوست به شمار میرود.

همچنین لایه ی درم در ساختار پوست، به عنوان ضخیم ترین لایه ی پوست، مسئول حفظ ضخامت پوست میباشد‌ و در دوره های سنی مختلف ضخامت آن تغییر می‌کند. مثلا حدود سن ۳ الی ۷ سالگی ضخامت درم ۲ برابر میشود‌. و دوباره این افزایش ۲ برابری در زمان بلوغ اتفاق می افتد.

لایه ی درم بر خلاف اپیدرم که ساختاری لایه لایه دارد، از یک غشا ضخیم شامل شبکه ارتباطی قوی در هم تنیده شده تشکیل شده است. لایه درم، به عنوان اصلی ترین لایه پوست، ساختار نسبتا پیچیده ای داشته و نقش های متعددی را در بدن ایفا می‌کند.

سلول های فیبروبلاست، یکی از اصلی ترین سلول های تشکیل دهنده  لایه درم میباشند که مهمترین وظیفه ی آنها تولید کلاژن و الاستین است. در واقع کلاژن که ۸۵ درصد از وزن لایه درم را تشکیل می‌دهد، استحکام و اسقامت آن را فراهم کرده و باعث میشود بافت آن منسجم بماند؛ در کنار آن رشته های پروتئینی الاستین، انعطاف و خاصیت کشسانی را به پوست می‌بخشند.

در این شبکه در هم تنیده شده، فیبرهای پروتئینی الاستینی نیز نقش نگهداری و حفظ رشته های عصبی را هم بر عهده دارند. چون رشته ها، گیرنده ها و  پایانه های عصبی و حسی در این لایه از پوست قرار گرفته اند.

در واقع گیرنده های عصبی موجود در درم، مسئول انتقال احساسات مختلف به مغز است. حس هایی مثل لامسه، گرما، سرما، فشار، درد، خارش در این ناحیه از پوست احساس میشود‌؛ و این موضوع یکی دیگر از مهم‌ترین وظایف لایه ی درم محسوب می‌شود.

رگ ها و مویرگ های خونی در سراسر لایه ی درم وجود دارند. این رگ ها به وسیله ی انبساط و انقباض خود در شرایط مختلف دمای محیط، در تنظیم و کنترل دمای بدن نقش دارند. در واقع هنگامی که پوست احساس سرما میکند، رگ های خونی انقباض و در مواقعی که پوست گرما را احساس کند، رگ های خونی انبساط پیدا می‌کنند و با این کار دمای بدن را با محیط تطبیق می‌دهند.

علاوه بر این شبکه وسیع مویرگ های خونی لایه درم، وظیفه ی تغذیه ی اپیدرم را بر عهده دارد که فاقد رگ های خونی است. همینطور رگ های لنفاوی موجود در لایه ی درم، قسمتی از سیستم ایمنی بدن میباشد که وظیفه ی مبارزه با عفونت ها را بر عهده دارند.

فولیکول های مو نیز در لایه ی درم قرار دارند. همه ی موهای موجود در سطح بدن از این فولیکول ها ناشی می‌شوند. شاید وجود برخی موها، مثل موی سر و ابرو باعث زیبایی شوند، ولی به طور کلی وجود مو در بدن علاوه برنقش زیبایی، به کنترل دمای بدن نیز کمک می‌کند. البته همه موهای بدن نیز وظیفه ی محافظت از پوست را هم بر عهده دارند.

غدد چربی موجود در لایه درم باعث ایجاد رطوبت و همچنین لطافت و نرمی پوست می‌شود. همینطور غدد عرق موجود در این لایه نیز علاوه بر کمک به خروج سموم بدن، به خنک شدن و تنظیم حرارت بدن کمک می‌کنند.

لایه هیپودرم (hypodermis) :

در آناتومی پوست، لایه هیپودرم عمیق ترین لایه ی پوست محسوب می‌شود و در زیر لایه ی درم قرار دارد. نام دیگر این لایه بافت چربی زیر پوستی یا (subcutaneous tissue) میباشد.

لایه هیپودرم بر عکس لایه اپیدرم که در سطح پوست قرار دارد، در داخلی ترین لایه و در جوار عصب،استخوانها و عضلات قرار گرفته است. لایه هیپودرم به عنوان درونی ترین لایه پوست ساختار نسبتا پیچیده ای دارد و از لایه های اپیدرم و درم نگهداری کرده و  آنها را به بافت ماهیچه ها وصل می‌کند.

لایه هیپودرم از چربی، بافت الاستین، بافت همبند و نگهدارنده، اعصاب و عروق خونی بزرگ تشکیل شده است. بافت این لایه به صورتی است که شباهت چندانی به بافت پوست ندارد ولی ساختار آن به صورتی است که باعث اتصال پوست به سایر ارگان های داخلی و زیرین بدن نظیر ماهیچه ها و همچنین استخوان‌ها میشود‌.

ضخامت لایه هیپودرم در هر شخصی کاملا منحصر به فرد میباشد. زیرا در این لایه سلول های چربی زیادی قرار گرفته شده که میزان آن با توجه به شرایط بدنی و نوع تغذیه طبیعتا در افراد مختلف متفاوت است.

البته علاوه بر شرایط بدنی، ضخامت لایه هیپودرم همانند لایه ی اپیدرم و لایه درم، در نواحی مختلف بدن متغییر است و نسبت به محل قرارگیری آن در بدن، ضخامت های مختلفی دارد. در  قسمت هایی از بدن که این لایه ضخامت کافی دارد، به آن نواحی پانیکولوس آدیپوزوس (Panniculus adiposus) می‌گویند که در بدن انسان ضخیم ترین لایه هیپودرم در ناحیه باسن و همچنین کف دست و پا قرار گرفته است.

بافت لایه ی هیپودرم به خاطر وجود بافت همبند و الاستین و همینطور سلول های چربی و پروتئین های الاستیک، خاصیت کشسان داشته و به همین خاطر به بافت ها قابلیت انعطاف می‌دهد. به طوری که  لغزش پوست روی بافت‌ ها را محیا کرده و باعث میشود بافت ها بعد از کشش و یا هر گونه تغییر حالت مجددا به حالت طبیعی و اولیه ی خود بازگردند.

لایه هیپودرم محل ذخیره چربی بدن به شمار میرود. به همین خاطر علاوه بر تغذیه پوست، به تنظیم حرارت بدن کمک زیادی می‌کند. این لایه چربی همانند یک عایق حرارتی، محافظی برای بدن در مقابل سرما و گرما به شمار رفته و نه تنها مانع از دست رفتن گرما می‌شود بلکه باعث می‌شود دمای بدن نوسانات زیادی نداشته باشد. این کنترل دما، در حفظ سلامتی بدن نقش مهمی دارد. لایه هیپودرم در واقع منبعی برای ذخیره ی انرژی بدن است.

میزان چربی موجود در لایه هیپودرم اهمیت زیادی در سلامت و زیبایی پوست دارد. به طوری که اگر به هر دلیلی مانند افزایش سن و یا انواع رژیم های غذایی این لایه چربی از بین برود، مشکلاتی نظیر شل شدگی و افتادگی و حتی چین و چروک برای پوست به وجود می آید. البته میزان چربی در این ناحیه باید متعادل باشد تا کیفیت پوست حفظ شود.

یکی از وظایف مهم لایه هیپودرم، نقش محافظتی آن برای بدن در مقابل انواع آسیب ها و ضربه ها و فشار های خارجی میباشد. این لایه به خاطر کثرت سلول های چربی و همینطور خاصیت کشسانی آن به دلیل پروتئین های الاستیک، در بدن عملکردی همانند یک عایق ضربه گیر دارد. به همین دلیل در نگهداری از ماهیچه ها و اسخوانها و به طور کلی همه ی بافت ها و اعضای حیاتی داخلی بدن و همچنین محافظت از رگ ها ی خونی و شبکه های عصبی نقش مهمی را ایفا می‌کند. وجود این لایه مانند یک محافظ مکانیکی میباشد که باعث میشود بدن در برابر حوادث مختلف مقاومت داشته باشد.